του Σωτήρη Μητραλέξη
Με το βιβλίο Οι Αυταπάτες των Αθεϊστών: Η χριστιανική επανάσταση και οι σύγχρονοι εχθροί της, πρωτοδημοσιευμένο από το Yale University Press, συστήνεται για πρώτη φορά στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό ο Αμερικανός θεολόγος David Bentley Hart (γενν. 1965).
Αυτή η πληροφορία δεν ελκύει κατ’ ευθείαν το ενδιαφέρον όποιου δεν γνωρίζει τι εστί David Bentley Hart και τι εντονότατες συζητήσεις προκαλεί στις Ηνωμένες Πολιτείες η πένα και ο λόγος του εδραιωμένου σε εντυπωσιακή έκταση στέρεης γνώσης της ιστορίας, της φιλοσοφίας και της θεολογίας δημιουργικού και υπέροχα εριστικού αυτού Ορθοδόξου στοχαστή -- ο οποίος έχει αυτήν την εποχή αναστατώσει σε βάθος τα αμερικανικά πράγματα με την «ανησυχητικά και ανατρεπτικά κυριολεκτική» μετάφρασή του της Καινής Διαθήκης (The New Testament: A Translation. Yale University Press: 2017). Η έκδοση ενός βιβλίου του στα ελληνικά αφορά, συνεπώς, κάθε άνθρωπο ενδιαφερόμενο για τους καρπούς της σύγχρονης διανόησης -- διότι ο λόγος του Hart ξεπερνά κατά πολύ τα όρια μιας εσωτερικής συζήτησης για τη θρησκεία ή τον Ορθόδοξο χριστιανισμό, αποκτώντας τις πρέπουσες καθολικές διαστάσεις ενός στοχαστή αξιώσεων.
Ο τίτλος του εδώ βραβευμένου βιβλίου (Atheist Delusions στο πρωτότυπο, σε αντιρρητικό διάλογο με το The God Delusion του Richard Dawkins) το αδικεί κατάφωρα: ο αναγνώστης θα ανέμενε ενδεχομένως ένα βιβλίο με «επιχειρήματα περί υπάρξεως του Θεού» ή κάτι τέτοιο, ένα απολογητικό εγχείρημα διαφωνιών και αντιρρήσεων προκειμένου να ανακοπεί η ορμή που προκαλεί το ρεύμα του «νέου αθεϊσμού» με επικεφαλής τον Richard Dawkins -- και ως εκ τούτου, εάν ήταν ευφυής δεν θα το διάβαζε, καθ’ ότι μια τέτοια συζήτηση αφορά ένα περιορισμένο κοινό εκ προοιμίου πεπεισμένων συζητητών. Το εδώ βιβλίο όμως δεν έχει απολύτως καμία σχέση με κάτι τέτοιο: αν και ξεκινά με μερικές δεκάδες σελίδες βιτριολικής κριτικής στις αφέλειες του «ρεύματος» στο πρώτο μέρος του (η οποία άλλους θα ενοχλήσει και άλλοι θα την απολαύσουν), σύντομα εκπτύσσεται σε ένα συναρπαστικό πανόραμα της ιστορίας του πολιτισμού, της σκέψης, της επιστήμης.
Ο Hart εκκινεί με κάποιους συστατικούς μύθους της σύγχρονης εποχής (που, εδώ που τα λέμε, έχουν ως μόνη πραγματικά συνεπή κατάληξη τον μαχητικό αθεϊσμό τύπου Dawkins): (α) τη θεμελιώδη αντιπαλότητα πίστης και λογικής/ορθού λόγου/επιστήμης, με την ευτυχή νίκη της δεύτερης από τον Διαφωτισμό και μετά, (β) τη ρομαντικά εξωραϊσμένη εικόνα του παγανιστικού/ειδωλολατρικού αρχαίου κόσμου, (γ) την αιτιώδη σχέση πίστης και μισαλλοδοξίας/πολέμων, (δ) τον Μεσαίωνα ως μια εποχή «σκοταδιού» ανάμεσα σε δύο κόσμους φωτός, τη δυτική ρωμαϊκή αυτοκρατορία και την αναγέννηση-νεωτερικότητα-σύγχρονη εποχή. Και ενώ σήμερα σχεδόν κανένας συνεπής ακαδημαϊκός μελετητής κάθε μιας από τις παραπάνω περιοχές δεν παίρνει στα σοβαρά αυτές τις κωμικές υπεραπλουστεύσεις και δε δέχεται μια τέτοια κολακευτική αυτοεικόνα της σύγχρονης εποχής για τον εαυτό της ως ιστορική αλήθεια (τα παραπάνω έχουν πλέον περιοριστεί στη λαϊκή κατανάλωση εκτός ακαδημαϊκών τειχών), μολαταύτα ο Hart δεν παραβιάζει ανοιχτές θύρες όταν καταδεικνύει, με σαγηνευτική μαεστρία, μια εικόνα της ιστορικής εξέλιξης του ανθρωπίνου πνεύματος τόσο μακριά από τη συνήθη video game κατανόηση της ιστορίας.
Το τρίτο μέρος του βιβλίου είναι αφιερωμένο στην υπενθύμιση του ριζικά καινούργιου που έφερε η αναπάντεχη επανάσταση της εξάπλωσης του χριστιανισμού στον ευρωπαϊκό κόσμο. Έννοιες που σήμερα τις θεωρούμε δεδομένες και αυτονόητες, σύμφυτες με την ανθρώπινη ιδιότητα, αν όχι ακόμη και καπηλευόμενες από τον χριστιανισμό, όπως η «ανθρωπιά», αποτελούσαν τότε μια παράδοξη καινοτομία: η ιδέα ότι πρέπει να χορτάσεις τον πεινασμένο ξένο ή να φροντίσεις τον άσχετο με εσένα άστεγο, ιδέες που δεν οδήγησαν στην πραγμάτωση κάποιας αψεγάδιαστης ουτοπίας αλλά στην ύπαρξη αδιανόητων κάποτε νοσοκομείων, πτωχοκομείων, γηροκομείων, αργότερα κράτους προνοίας και --να το πούμε-- αντίληψης περί ανθρωπίνων δικαιωμάτων, απλώς δεν θα είχαν αναδυθεί στον δυτικό κόσμο χωρίς τη χριστιανική επανάσταση, κάτι που ο Hart καταδεικνύει με μια εντυπωσιακή κατάδυση στην ιστορία. Στο τέταρτο και τελευταίο μέρος, ο συγγραφέας επισημαίνει τους κινδύνους από τη σημερινή υποχώρηση τέτοιων στοχεύσεων στο όνομα μιας εκκοσμίκευσης που τις θεωρεί, πλην εις μάτην, αυτονόητες.
Η ελληνική έκδοση του βιβλίου κοσμείται με επίμετρο του Σταύρου Ζουμπουλάκη. Το πολύτιμο αυτό βιβλίο, το τόσο αδικημένο από τον τίτλο του (αλλά και από την παρούσα βιβλιοπαρουσίαση), αφορά νομίζω κάθε άνθρωπο με σκέψη και κρίση σήμερα, κάθε αναγνώστη με φιλέρευνο πνεύμα -- ή, για να δανειστούμε μια φράση του Richard Dawkins, κάθε αναγνώστη με μια πρωτοφανή «όρεξη για έκπληξη».
*Ο Σωτήρης Μητραλέξης είναι Seeger Fellow στις Ελληνικές Σπουδές στο Πανεπιστήμιο του Princeton.
