της Βερίνας Χωρεάνθη

Αν υπάρχει κάτι που μένει αναλλοίωτο στους αιώνες –και ισχύει αυτό για κάθε έθνος– είναι η παράδοση, όπως μας έχει κληροδοτηθεί από τις προηγούμενες γενιές. Μπορεί να μην είναι πάντα εμφανές στην καθημερινότητά μας, καθώς οι ρυθμοί και ο τρόπος ζωής έχουν αλλάξει δραματικά, ωστόσο εξακολουθούμε, και ευτυχώς, να είμαστε συνεχώς σε επαφή με τη λαϊκή μας παράδοση με διάφορους έμμεσους τρόπους. Μια λαϊκή παροιμία που θα χρησιμοποιήσουμε, για παράδειγμα, διάφορες εκφράσεις που λέμε και προέρχονται από τα δημοτικά τραγούδια, δείχνουν πόσο ριζωμένα είναι μέσα μας τα στοιχεία που αποτελούν μέρος του ευρύτερου χώρου των παραδόσεων του τόπου μας. 

Με το Αχ, τα καημένα τα άλιαστα, η Φίλια Δενδρινού, ηθοποιός, θεατρολόγος-θεατροπαιδαγωγός, πραγματοποιεί ένα αξιόλογο και εξαιρετικά ενδιαφέρον εγχείρημα: να συνδέσει, αρχικά στη σκηνή του θεάτρου και στη συνέχεια μέσα από τις σελίδες του ομότιτλου βιβλίου της, τα υπέροχα λαϊκά μας παραμύθια με τα δημοτικά τραγούδια και την ποίηση, αλλά και με τους αρχαίους μύθους. Το βιβλίο αυτό παρουσιάζει συγκεντρωμένο όλο το κυρίως αλλά και το συμπληρωματικό υλικό μιας σειράς από αφηγηματικές παραστάσεις βασισμένες στα λαϊκά παραμύθια, τις οποίες ξεκίνησε η Φίλια Δενδρινού τον Ιούλιο του 2016.

Μελετώντας με μεγαλύτερη προσοχή τις επιμέρους συνισταμένες των παραμυθιών και των δημοτικών τραγουδιών, θα διαπιστώσουμε ότι και τα δύο όντως έχουν πάρα πολλά κοινά στοιχεία με τις ιστορίες της μυθολογίας μας. Στον μύθο του Ορφέα και της Ευρυδίκης, ο ζωντανός Ορφέας κατεβαίνει στον Άδη για να φέρει πίσω τη νεκρή Ευρυδίκη, στην παραλογή «Το τραγούδι του νεκρού αδερφού», ένα από τα ωραιότερα ποιήματα παγκοσμίως, ο νεκρός Κωνσταντίνος ανεβαίνει στη γη για να πραγματοποιήσει την τελευταία επιθυμία της μητέρας του, φέρνοντάς της τη μονάκριβη κόρη που είναι παντρεμένη στην ξενιτιά. Τόσο στους μύθους όσο και στα παραμύθια η ζωή και ο θάνατος βρίσκονται σε διαρκή αντιπαράθεση, κάποιες φορές και σε συνύπαρξη. Δεν είναι πάντα ευδιάκριτο το όριο που χωρίζει την πραγματικότητα από τον άυλο κόσμο. Κάποιες φορές το τέλος είναι καλό, άλλοτε πάλι οι λύσεις που δίνονται μπορεί να φαίνονται τραγικές, ωστόσο αν το καλοσκεφτούμε, ίσως είναι και οι μοναδικές. Άραγε, αν ο Ορφέας δεν κοιτούσε πίσω του και έβγαινε αισίως από τον Κάτω Κόσμο με την Ευρυδίκη, θα τους περίμενε ένα ευτυχισμένο τέλος ή θα τους στοίχειωναν για πάντα οι μνήμες της Ευρυδίκης από τον κόσμο των νεκρών; Αν ο Κωνσταντίνος δεν κατάφερνε να βρει την Αρετή, θα ξαναγύριζε άπραγος στον Κάτω Κόσμο ή θα ήταν καταδικασμένος να περιπλανιέται σαν φάντασμα στον κόσμο των ζωντανών, δεμένος από την κατάρα της μητέρας του; Η Ευρυδίκη και ο Κωνσταντίνος ανήκουν στην κατηγορία των ηρώων τους οποίους η Φίλια Δενδρινού τόσο συγκινητικά χαρακτηρίζει στο βιβλίο της «άλιαστα πλάσματα». Νέοι, όμορφοι, καταδικασμένοι ωστόσο να παραπαίουν ανάμεσα στη ζωή και στον θάνατο. Όπως άλλωστε, σε ένα άλλο επίπεδο, και η Περσεφόνη – ίσως ακόμα πιο τραγική περίπτωση, αφού τον μισό χρόνο χαιρόταν τη ζωή και τον άλλο μισό την έπνιγε το σκοτάδι του Κάτω Κόσμου.

Η μυστηριακή ατμόσφαιρα που δημιουργούν τα παραμύθια, η μαγεία τους, είναι έτσι κι αλλιώς δεδομένες και αποδίδονται με ακρίβεια μέσα από τις λεπτοδουλεμένες, γεμάτες ευαισθησία και ανεπιτήδευτη ποιητικότητα, διασκευές – αφηγηματικές αποδόσεις της Φίλιας Δενδρινού.

Τα παραμύθια διαθέτουν όλα εκείνα τα στοιχεία που τα καθιστούν ιδανικό υλικό για αξιοποίηση στις παραστατικές τέχνες. Η πλούσια φαντασία, οι ζωντανές εικόνες, οι αξιομνημόνευτοι χαρακτήρες, όσον αφορά το τεχνικό κομμάτι, αλλά και θεματολογικά: η μόνιμη αντιπαράθεση του καλού με το κακό, η έντονη και σημαντική για την πλοκή συμμετοχή της φύσης, η συνύπαρξη του ρεαλισμού με το μεταφυσικό στοιχείο και, κατά συνέπεια, η συνδιαλλαγή των ανθρώπων με τις νεράιδες, τις λάμιες και τα υπόλοιπα πλάσματα του φανταστικού κόσμου. Διαθέτουν επίσης θεατρικότητα η οποία δεν είναι καθόλου τυχαία, καθώς τα παραμύθια είναι φύσει προορισμένα για να τα αφηγηθούν. Η Φίλια Δενδρινού επιλέγει δύο παραμύθια, το «Η Πεντάμορφη και ο Κύκνος» και το περισσότερο γνωστό «Πούλια και Αυγερινός», τα οποία διασκευάζει εντάσσοντας στην αφήγηση αποσπάσματα από παραλογές (αυτούσια ή προσαρμοσμένα) και στίχους από ποιήματα. Κοινά χαρακτηριστικά των δύο παραμυθιών είναι η έμφασή τους στη δύναμη της αγάπης (της συντροφικής και της αδελφικής), και το γεγονός ότι και στα δύο πρωταγωνιστούν κοπέλες που κάνουν τα αδύνατα δυνατά, στην κυριολεξία, για να βρουν ή να σώσουν η μία τον αγαπημένο της και η άλλη τον αδελφό της. Τόσο ο σύντροφος της Πεντάμορφης όσο και ο Αυγερινός, ο αδελφός της Πούλιας, είναι δεμένοι με μάγια που τους κάνουν να αλλάζουν μορφές. Κάνοντας μια γρήγορη ρεαλιστική ερμηνεία, θα λέγαμε ότι αυτό σημαίνει πως παράγοντες έξω από τη θέληση και τις δυνάμεις τους ορίζουν, ουσιαστικά, τη ζωή τους. Η Πεντάμορφη στην πρώτη περίπτωση και η Πούλια στη δεύτερη είναι αποφασισμένες να ξεπεράσουν κάθε εμπόδιο, όσο ανυπέρβλητο κι αν φαίνεται, ώστε να ξανασμίξουν με τα αγαπημένα τους πρόσωπα. Το τέλος και στις δύο ιστορίες είναι διφορούμενο και, όπως άλλωστε συμβαίνει πάντα σχεδόν στα παραμύθια που κρύβουν τόσο πολλά νοήματα μέσα στα απλά τους λόγια, μπορεί να ερμηνευθεί με διάφορους τρόπους.

Με αφηγηματική δεξιοτεχνία παρεμβάλλονται στις ιστορίες αποσπάσματα από ποιήματα του Κωστή Παλαμά, του Γεωργίου Δροσίνη, του Γεωργίου Βιζυηνού, του Διονυσίου Σολωμού, και δένουν μαζί τους αρμονικά. Είναι γνωστή η επίδραση των δημοτικών τραγουδιών, των μύθων και των παραμυθιών στο έργο των ποιητών αυτών, και από άποψη τεχνική αλλά και όσον αφορά τη θεματολογία, και εδώ υπογραμμίζεται ακόμα περισσότερο. Μέσα στο πλαίσιο του θεατρικού δρώμενου, η αφήγηση του παραμυθιού εναλλάσσεται με τα αποσπάσματα αυτά, καθώς και με τα σπαράγματα από παραλογές και μοιρολόγια. Το κάθε ένα από τα δύο παραμύθια μεταλλάσσεται ουσιαστικά σε μια εκτενή σύνθεση, η οποία αποτελείται από όλα αυτά τα διαφορετικά αλλά τόσο συναφή και συγγενικά μεταξύ τους στοιχεία.

Ακόμα και αποσυνδεδεμένο από τις παραστάσεις, το Αχ, τα καημένα τα άλιαστα λειτουργεί εξαιρετικά και σαν αυτόνομο βιβλίο. Η μυστηριακή ατμόσφαιρα που δημιουργούν τα παραμύθια, η μαγεία τους, είναι έτσι κι αλλιώς δεδομένες και αποδίδονται με ακρίβεια μέσα από τις λεπτοδουλεμένες, γεμάτες ευαισθησία και ανεπιτήδευτη ποιητικότητα, διασκευές – αφηγηματικές αποδόσεις της Φίλιας Δενδρινού. Τονίζεται ο λυρισμός τού εν μέρει ρεαλιστικού, εν μέρει φανταστικού κόσμου όπου διαδραματίζονται οι ιστορίες, αλλά και η τραγικότητα των ηρώων, η οποία λες και γεννιέται μαζί τους και συμπορεύεται στη διάρκεια της ζωής τους ύπουλα, δίνοντας μόνο ανεπαίσθητες υπόνοιες της παρουσίας της, αφήνοντάς τους να πιστεύουν για διαστήματα ότι είναι ευτυχισμένοι. Τα διακριτικά, ασπρόμαυρα σχέδια της Σουζάνας Παπαχρήστου, που θυμίζουν γκραβούρες, παραπέμπουν στις παλιές εικονογραφήσεις βιβλίων με παραμύθια, με την απαραίτητη, ωστόσο, μοντέρνα οπτική. Συνολικά το έργο αυτό προβάλλει τη διαχρονικότητα των παραμυθιών και τη δυναμική που μπορούν να έχουν ως μέρη καλλιτεχνικών/διαδραστικών δραστηριοτήτων, υπενθυμίζοντάς μας παράλληλα πόσο σημαντικά είναι για τη ζωή μας: μας φέρνουν πίσω στις μνήμες της παιδικής ηλικίας, ωστόσο ως ενήλικες είμαστε σε θέση να εκτιμήσουμε πολύ περισσότερο τον συμβολικό τους χαρακτήρα και να αναζητήσουμε ερμηνείες σε ένα δεύτερο επίπεδο.

Πηγή: diastixo.gr

Αχ, τα καημένα τα άλιαστα
Από την προφορική παράδοση στη σκηνή του θεάτρου
Φίλια Δενδρινού
σχέδια: Σουζάνα Παπαχρήστου