του Απόστολου Σπυράκη

Ε, λοιπόν, οι Έλληνες δεν κατέδωσαν τους Εβραίους στην Κατοχή, ούτε λήστεψαν τις περιουσίες τους, ούτε συνεργάστηκαν με τους Γερμανούς για να τους στείλουν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Η πλειοψηφία του ελληνικού λαού τούς βοήθησε με κάθε τρόπο και μάλιστα στη συγκλονιστική περίπτωση της Ζακύνθου ολόκληρο το νησί με πρωτεργάτες τον μητροπολίτη Χρυσόστομο και τον δήμαρχο Λουκά - Γεώργιο Καρρέρ έδωσε τα πάντα για να διαφυλάξει τη ζωή και την υπόληψη των Ισραηλιτών που ζούσαν εκεί από τον 1ο αιώνα μ.Χ.

Οι Έλληνες βοήθησαν τους κυνηγημένους από το φρικτό ναζιστικό καθεστώς Εβραίους, ο αρχηγός της αστυνομίας Άγγελος Έβερτ μαζί με τον αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό έδωσαν χιλιάδες πλαστά πιστοποιητικά βάπτισης και τουλάχιστον είκοσι επτά χιλιάδες ψεύτικες ταυτότητες για να σώσουν όσους μπορούσαν από τη ναζιστική λαίλαπα. Ο αρχιεπίσκοπος, σύμφωνα με τους ιστορικούς του Ολοκαυτώματος, οργάνωσε ένα επιτελείο από ορθόδοξους ιερείς, αστυνομικούς και μέλη της Αντίστασης κι έδωσε διαταγή στα μοναστήρια να δίνουν καταφύγιο στους Εβραίους, ενώ υπολογίζεται ότι τα σπίτια των Ελλήνων παπάδων αποτέλεσαν καταφύγιο για τουλάχιστον 250 Εβραιόπουλα, κι όλα αυτά είχαν ως τίμημα τις συλλήψεις πάνω από 600 ιερέων – κάποιοι απ’ τους οποίους συνελήφθησαν, εκτοπίστηκαν ή δολοφονήθηκαν. Οι ίδιες πηγές αναφέρουν ότι τα ελληνικά μοναστήρια βοήθησαν τους Εβραίους που ήθελαν να περάσουν στα παράλια της Τουρκίας κι από κει στη Μέση Ανατολή, ενώ δεν σημειώθηκαν προσπάθειες προσηλυτισμού των παιδιών που είχαν βρει στέγη εκεί και τα οποία μετά τον πόλεμο επιστράφηκαν στις οικογένειές τους. Ο απλός λαός εκδήλωσε με κάθε τρόπο τη συμπαράστασή του κι αυτό πρέπει να λεχθεί. Σύμφωνα με το Ελληνικό Υπουργείο Εξωτερικών Υποθέσεων, όταν οι Γερμανοί προσπάθησαν να στρέψουν τον ελληνικό πληθυσμό σε αντισημιτικές στάσεις, κανένας Έλληνας δεν παρουσιάστηκε εκουσίως για να ζητήσει σπίτι ή κάποιο άλλο περιουσιακό στοιχείο που ανήκε σε Εβραίους. Όπως αναφέρουν μαρτυρίες επιζώντων, οι Έλληνες χριστιανοί που έβλεπαν τους Εβραίους στους σταθμούς των τρένων καθώς αναχωρούσαν για τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, επί ώρες έτρεχαν από βαγόνι σε βαγόνι προσφέροντας νερό, ψωμί, τυρί και κεριά, μέχρις ότου οι Γερμανοί φρουροί παρενέβαιναν και τους έδιωχναν.

Όμως πέρα από το τι συνέβη στην υπόλοιπη Ελλάδα, το παράδειγμα της Ζακύνθου είναι πραγματικά υπέροχο κι αυτό το παράδειγμα έρχεται να φέρει στο φως ο Deno Seder, ο συγγραφέας αυτού του βιβλίου, ο οποίος αναζήτησε μαρτυρίες επιζώντων, έψαξε αρχεία που είχαν εξαφανιστεί κάτω απ’ τα ερείπια των σεισμών που ισοπέδωσαν το νησί, συμβουλεύτηκε ειδικούς επί του θέματος στο Ισραήλ κι αλλού, κι έρχεται να καταθέσει τη δική του ιστορία σχετικά με τη στάση των Ελλήνων απέναντι στους Ισραηλίτες συμπολίτες τους, ιστορία που μοιάζει εντελώς διαφορετική από αυτή που τείνει να επικρατήσει.  

Την ώρα που οι Γερμανοί χτένιζαν κάθε γωνιά της χώρας όπου υπήρχε υποψία ότι κατοικούσε έστω και μια χούφτα Εβραίων, ο επίσκοπος του νησιού έψαχνε λύσεις για να σώσει τον λαό ανεξάρτητα από την καταγωγή και το θρήσκευμά του. Είχε σπουδάσει στο Μόναχο πριν τον πόλεμο, όπου είχε γνωρίσει τον ίδιο τον Χίτλερ, επίδοξο καλλιτέχνη εκείνη την εποχή. Μπορούσε να μιλήσει άπταιστα γερμανικά κι αυτό του επέτρεπε να διεκδικεί δυναμικά τα δικαιώματα των Ελλήνων κατά τις επαφές του με τον κατακτητή. Ο σεβασμός που ενέπνεε του επέτρεπε να ζητά την απελευθέρωση κομμουνιστών και αντιστασιακών αιχμαλώτων αλλά και καλύτερη μεταχείριση των πολιτών του νησιού που λιμοκτονούσαν, κι αυτή του η δράση τον είχε οδηγήσει σε προσωρινή φυλάκιση. Μαζί με τον δήμαρχο του νησιού Λουκά - Γεώργιο Καρρέρ δέχτηκαν τελεσίγραφο να παραδώσουν έναν κατάλογο όλων των Εβραίων κατοίκων της Ζακύνθου και, τότε, κινήθηκαν γρήγορα βαφτίζοντας όλους τους Εβραίους σε χριστιανούς. Όσοι Εβραίοι δεν μπορούσαν να κρυφτούν κατέφευγαν στα βουνά κι εκεί οι χωρικοί τούς προσέφεραν βοήθεια που τους επέτρεψε να επιβιώσουν. Δεν τους πρόδωσαν σε καμιά περίπτωση, το πνεύμα αλληλεγγύης που ήταν διάχυτο στο νησί έδινε κουράγιο στους κυνηγημένους και, παρά τον φόβο, δεν είδαν ποτέ κάποιον Έλληνα να τους καταδίδει. Χαρακτηριστική ήταν η απάντηση ενός ντόπιου όταν του ζητήθηκε να δώσει ονόματα στους Γερμανούς: «Δεν έχουμε Εβραίους εδώ, μόνο Έλληνες!».

Οι Ρωμανιώτες Εβραίοι της Ζακύνθου μιλούσαν την ελληνική γλώσσα, είχαν θαυμάσια σχέση με τους ντόπιους και οι ειδικοί χαρακτηρίζουν ως θαύμα το γεγονός ότι από τους 42.000 χριστιανούς κατοίκους του νησιού ούτε ένας δεν είπε λέξη για το πού κρύβονταν οι 275 Έλληνες Εβραίοι. Η εξήγηση που δίνεται είναι μία: η καθοδήγηση που είχαν από τον άξιο επίσκοπό τους μαζί με το ορθόδοξο ήθος που χαρακτήριζε τους Ζακυνθινούς τους οδήγησαν σ’ αυτή την πραγματικά μεγαλειώδη συλλογική στάση. Δεκαετίες αργότερα οι διασωθέντες επισκέπτονταν κατασυγκινημένοι κάθε χρόνο τις οικογένειες που τους είχαν συνδράμει αποφασιστικά τη δύσκολη στιγμή. Οι Εβραίοι της Ζακύνθου που μετανάστευσαν μετά τον πόλεμο ποτέ δεν ξέχασαν την ανθρωπιστική συμπεριφορά των συνανθρώπων τους. Ύστερα από τους φοβερούς σεισμούς που ισοπέδωσαν τη Ζάκυνθο το 1953, το πρώτο καράβι βοήθειας που έφτασε ερχόταν από το Ισραήλ κι ο καπετάνιος κατεβαίνοντας ανακοίνωσε ότι οι Εβραίοι της Ζακύνθου που είχαν καταφύγει στο νεοσύστατο τότε κράτος ποτέ δεν είχαν ξεχάσει τον αγαπημένο τους επίσκοπο και τον δήμαρχο που τους είχαν ελεήσει σαν αληθινοί χριστιανοί.

Την εποχή της κρίσης έγινε της μόδας να τονίζονται οι αδυναμίες του λαού που έχει κάνει, φυσικά, τα λάθη του, αλλά αυτό το αυτομαστίγωμα ας πάρει ένα τέλος, γιατί καταντά αν μη τι άλλο αντιαισθητικό. Δεν ήταν τέρατα οι Έλληνες, αντίθετα, σε πολλές περιπτώσεις, με κορυφαία αυτή της Ζακύνθου, έδειξαν πραγματικό μεγαλείο. Μια τέτοια στάση ήταν φυσική για τους Έλληνες ορθόδοξους, αυτή είναι η ιστορική αλήθεια κι αυτό είναι το μήνυμα τούτου του βιβλίου. Άλλωστε, το παράδειγμα το είχε δείξει πρώτος ο ίδιος ο αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός, όντας ο μόνος ηγέτης Εκκλησίας σε όλη την Ευρώπη που ύψωσε το ανάστημά του στους ναζί τη στιγμή που ο πάπας έπαιζε ένα ελεεινό παιχνίδι εξουσίας σιωπώντας εγκληματικά. Εκείνη την τρομερή στιγμή ο αρχιεπίσκοπος διαμαρτυρήθηκε για την άθλια μεταχείριση των Εβραίων που οδηγούνταν στα γερμανικά στρατόπεδα συγκέντρωσης κι όταν ο Γερμανός διοικητής των Ες Ες Γούρκεν Στρόοπ τον απείλησε με τυφεκισμό, η απάντηση του ήταν λακωνική: «Εκ παραδόσεως οι Έλληνες ορθόδοξοι απαγχονίζονται, δεν τυφεκίζονται. Παρακαλώ, σεβαστείτε τις παραδόσεις!».

Το νησί των δικαίων
Deno Seder
Μετάφραση: Πολυξένη Τσαλίκη-Κιόσογλου